Ja Tarzan, ty Jane (Tarzan wśród małp - Edgar Rice Burroughs)

Tarzan to jeden z tych niezwykłych bohaterów literackich, który jest rozpoznawany przez wszystkich*. Wszystkich, a nie - wszystkich czytelników. Ręka w górę, kto nigdy nie słyszał jego imienia. Czy widzicie oczyma wyobraźni półnagiego mężczyznę, człowieka-małpę, huśtającego się na lianach? Brawo! To on! Tkwić wyraźnie w ludzkich umysłach w sto lat po narodzinach to jest coś.

Jednocześnie jednak książka Burroughsa dogorywa gdzieś w mrokach bibliotecznych półek, od 15 lat nie wznawiana, na allegro do nabycia już od złotówki. Pocieszam się, że być może wkrótce doczekamy się reaktywacji Tarzana, bo w roku 2016 ma się w kinach pojawić nowa ekranizacja, a wiadomo, co się przy tej okazji dzieje. Zapomniane książki wracają na sklepowe półki w lśniących filmowych szatach. Trudno zliczyć, która to będzie ekranizacja, Tarzan bowiem, jako postać niesłychanie plastyczna, nader szybko i sprawnie wyskoczył z kart powieści, ruszając na podbój Hollywood. Pierwsza ekranizacja powstała 6 lat po ukazaniu się książki - w 1918 r.:

Potem nastąpił prawdziwy wysyp filmów, kontynuacji, seriali, filmów animowanych oraz adaptacji, które rzucały Tarzana w czasy nam współczesne, a także sztuk teatralnych i słuchowisk. My odkopmy jednak prawdziwego Tarzana spod zwojów filmowej taśmy.

Maleńki John Clayton, lord Graystoke miał prawdziwego pecha. Jego rodzice, John Clayton i młoda, urocza Alicja, doswiadczyli buntu załogi na pokładzie statku, którym podróżowali i tylko cudem nie zostali zabici. Wysadzono ich na ląd w miejscu niezamieszkałym, porośniętym dżunglą. Arystokrata, który dotąd pracą fizyczną rąk nie trudził, stanął na wysokości zadania, by zadbać o swą brzemienną żonę. Zbudował chatę zabezpieczoną jako tako przed dzikimi zwierzętami, dbał o pożywienie oraz modlił się o cud. Jedynym promykiem radości był zdrowo urodzony mały John. Szczęście było kruche i nie potrwało długo. Kiedy dziecko miało 13 miesięcy zmarła jego matka. Pisarz niewiele chyba wiedział o rozwoju niemowląt, bo według niego bez mleka matki dziecku w oczy zajrzała śmierć głodowa. Zanim ojciec mógł spróbować podania malcowi normalnego jedzenia, padł z łapy dzikiej małpy. Śmierć dosłownie zawisła nad kołyską dziecka, jednak pech odpuścił. Jedna z małp, Kala, straciła właśnie młode, jeszcze trzymała w objęciach małe zwłoki. Teraz pochwyciła Johna i uznała go za swoje dziecko. Tym sposobem właśnie mały lord Greystoke stał się Tarzanem z małp**. Pisarz starannie opisuje młodość chłopca, struktury stada, walki o władzę, walki z innymi dzikimi zwierzętami, ale podejrzewam, że i tak wszystkich Was bardziej interesuje Jane, w polskim tłumaczeniu występująca jako Janina Porter. Urocza ta dziewczyna pojawiła się ze swym ojcem i jego dwoma towarzyszami w dżungli w sposób podobny do Claytonów, wysadzona przez zbuntowaną załogę. Stała się dla Tarzana impulsem do odnalezienia swego człowieczeństwa (którym dotąd raczej gardził, znając tylko plemię ludzi czarnych, okrutnych ludożerców) - na szczęście dość szybko mu się to udało i zamiast porwać i zniewolić wybrankę, jak na dziką małpę przystało, miał raczej chęć obrzucać ją pocałunkami i zrywać dla niej owoce... Kiedy Janina i jej towarzysze zostają uratowani i uwiezieni przez francuskie statki, Tarzan decyduje się porzucić dżunglę i podążyć śladem ukochanej do nieznanego ludzkiego świata. A czytelnik wraz z nim - dążąc do wcale nie prostego i oczywistego końca.

Nie, nie takiego końca...

Trzeba podczas lektury przymknąć na liczne nieprawdopodobieństwa oko. Czasem lewe, czasem prawe, często oba. Albo po prostu z góry założyć, że to science fiction, bo w rzeczywistości ta historia nie mogłaby się wydarzyć. Burroughs "stworzył" małpy zdolne do wychowania ludzkiego dziecka. Nie wskazuje na żaden konkretny gatunek, opisuje je jako duże małpy człekokształtne, ale wskazuje wyraźnie, że chodzi o przodków człowieka, a więc raczej bardzo niezaawansowanych w rozwoju ludzi pierwotnych. Nawet jeśli uwierzymy w małpy wychowujące małego człowieka, to obecny stan nauki wyklucza możliwość powrotu takiej jednostki na łono ludzkiej cywilizacji i jej pełną socjalizację, naukę języka (pal już licho tempo, w jakim tego Tarzan dokonał) - brak kontaktu z językiem do pewnego wieku spowoduje niewykształcenie się odpowiednich połączeń w mózgu. Oczywiście można uznać, że małpy też posługiwały się swoim językiem, więc w pewien sposób Tarzan kontakt z nim miał. Jednak nikt, ale to nikt nie wmówi mi, że mógł nauczyć się czytać i pisać po angielsku dzięki samodzielnemu studiowaniu elementarzy i słowników, nie znając tego języka (ani żadnego ludzkiego), nawet nigdy go nie słysząc. Tak jak mówiłam, czasem trzeba przymknąć oba oczka. Autor oczu nie przymykał, tylko uzasadniał wszystko dziedzicznością - w krwi Tarzana płynęła przecież krew "wyższej rasy"*** i do tego błękitna, więc właściwie cywilizacja tkwiła w nim samym, zakorzeniona w jego atomach, a przynajmniej krwinkach. Pochodzeniem uzasadnał dowolne zalety Tarzana, a miał ich chłopak co niemiara.

Tytułowe "Ja Tarzan, ty Jane", chyba najsłynniejsze zdanie bohatera, w powieści nigdy nie padło. Kiedy Tarzan spotkał się w dżungli z Jane, nie umiał wymówić w sposób zrozumiały dla człowieka nawet swojego imienia. Za to potrafił pisać listy poprawną angielszczyzną... Nauczył się mówić dopiero później i to po francusku (sic!). A to dlatego, że jego nauczycielem był ranny francuski pułkownik, nad którym nasz bohater roztoczył opiekę. Po powrocie do cywilizacji dość długo mówił tylko w tym języku.

"Tarzan wśród małp" (ang. Tarzan of the Apes) został po raz pierwszy wydany w 1912 r. w postaci odcinkowej, w gazecie. Krytyka była, cóż - krytyczna. Proza autora nie należy do tych najwyższej próby, o licznych nieprawdopodobieństwach wspomniałam. Kipling (twórca Mowgliego) złośliwie ocenił, że Burroughs napisał "Tarzana" tylko po to, by sprawdzić, jak złą książkę może pisarz napisać, żeby mu to uszło na sucho. Jednak historia opowiedziana jest na tyle żywo i ciekawie, że chętny czytelnik machnie ręką na niedociągnięcia fabuły i popędzi za Tarzanem w dżunglę. A stworzenie bohatera-ikony to przecież nie byle co i wielu ambitnym się to nie udało.

Tarzan nie pojawia się tylko w jednej powieści, o nie, nie. Tomów o Tarzanie powstało ni mniej, ni więcej, tylko 26 w ciągu 43 lat. Ostatni został dokończony przez innego autora już po śmierci Burroughsa. Powieści pisanych w całości przez innych pisarzy nie liczę. Na polski przetłumaczono wg Wikipedii dziesięć pierwszych tomów. Pełna lista TU. Na pewno opowiem Wam przynajmniej o dwóch kolejnych, bo ciekawa jestem, jak autor rozwinął historię i już się zaopatrzyłam w kontynuację, choć podobno kolejne sequele są słabsze. Przy okazji, jeśli ktoś ma chęć przeczytać, radzę uważać na tytuły - jeden tom potrafi występować w Polsce pod dwoma lub trzema. Jakość polskiego tłumaczenia wydaje mi się chwilowo dyskusyjna, pojawiły się takie kwiatki jak "zabezpieczyć bezpieczeństwo" czy "opromienił promienny uśmiech". Ponieważ jednak poznałam "Tarzana" w postaci audiobooka, nie wiem, czy nie były to tylko przejęzyczenia lektora.

Wracając na koniec do ekranizacji, jeśli będziecie mieli obejrzeć tylko jedną, to niech to będzie Greystoke: Legenda Tarzana, władcy małp z 1984 r. z Christopherem Lambertem w roli tytułowej. Niezbyt wierna oryginałowi, ale bardzo ciekawa.

* No, z określonego kręgu kulturowego zapewne.
** Z ciekawostek - autor rozważał dla bohatera imiona Zantar lub Tublat Zan, zanim zdecydował się na Tarzana.
*** Wiele fragmentów można obecnie uznać za rasistowskie lub seksistowskie, w czasach powstania zapewne uchodziły za normalne.